اکتاو

از اعضاي ايراني که به خانواده ي بزرگ سازهاي سيمي کماني که در سراسر آسياي مرکزي رواج دارند کمانچه است. از نياکان کمانچه ي ايراني غژک يا قيچک است که هنوز هم در نواحي جنوب شرقي ايران استفاده مي شود. هر چند براي غژکی که در ايران قبل از اسلام به کاربرده مي شده است گواهي مدلول بر اينکه اين ساز يک ساز کماني بوده است وجود ندارد .
يکي از اسلاف ممکنه ي کمانچه رباب است که از طبقه ي سازهاي کماني که در کشورهاي عرب پيدا شده است مي باشد. فارمر چند شکل مختلف رباب را گلابي شکل, قايقي شکل, مستطيلي, مدّور و نيم کره اي قيد مي کند که از اين ميان رباب نيم کره اي به کمانچه ي ايراني نزديک تر است. فارابي نيز در کتاب خويش آن را شرح داد امّا شکل اصلي کمانچه و کمان آن را شرح نداده است .
اسم کمانچه از يک اخت ايراني کمان مي آيد که کمانچه مصّغر آن است. کمانچه اولین بار در شهر مسعود سعد ( شاعر قرن ششم هجري ) آمده است . هرچند در دو قرن بعد در کنزالتحف اصطلاح قيچک هنوز به کار رفته بود .
کمانچه در نقاشي هاي چهل ستون نيز وجود دارد. قبل از آنکه در دوره ي مظفرالدين شاه ويولن به ايران وارد شود, کمانچه سازهاي اصلي ايران بود .
نوازندگان ايراني به زودي دريافتند که مي توانند آهنگ هاي ظريف تر و قطعات مشکل تري را نسبت به کمانچه با اين ساز غربي اجراء نمايند. ويولن رباينده ي جايگاه بزرگي که قبلاً در تصرف کمانچه بوده است مي باشد و امروزه نيز در موسيقي ايراني بکار رفته و همچون سه تارو سنتور محبوبيت دارد .

(ساختمان ):
کمانچه مثل سلو غربي از طبقه ي سازهاي فيدل پايه دار (Spike Fiddle) است که يک پايه ي فلزي داشته که از جعبه ي صدايي آن امتداد دارد. ميخ کمانچه تيز نيست اما به واسطه ي بشقاب فلزي اضافي که نوازنده هنگامي که نشته است روي ران يا قسمت نرم ساق پاي خود مي گذارد کمي کج مي شود. اين ميخ به گونه اي به اين بشقاب وصل مي شود که هنگام نواختن آن چرخش کمتري داشته باشد. کمانچه هاي جديد چهار سيم دارند و در تهران شبيه ويولن کوک مي شوند. امّا کمانچه هاي فولکلوریک ( محلي ( سيم کمتري داشته, طرز کوک کردن آن ها نيز فرق مي کند .
* (کمانچه در آغاز سه سيم ( با تارابريشمي) داشته است و از دوره ي قاجاريه سيم چهارم را به تقليد ويولن به آن افزودند )      «چشم انداز موسيقي ايران – دکتر ساسان سپنتا »
بدنه ي کمانچه نيم کره اي بوده و از چوب ساخته شده است و معمولاً آن را از جنس گردو و افرا مي سازند که از قطعه چوب هاي به هم چسبانده شده است اين ساز حدوداً هم اندازه ويولاي غربي است که پيکره ي آن نيز تزئين شده است .

(ابعاد :(
قطر کاسه ي مدور طنين 500 mm/ دهنه ي کاسه يا پوست روي کاسه ي طنين 115 mm/ دسته 320mm/ پايه 190mm/ آرشه 580 mm/ محفظه ي گوشيها } نقّاره خانه ] 120 mm/ سرپنجه ( صرامي) [ سراهي] 130mm
لازم به ذکر است که چوب آرشه, موقع نوازندگي, به توسط انگشتان شست و سباّبه و وموها به وسيله ي انگشت ميانه و چهارم نگهداري شده و انعطاف مي يابند . آرشه از چوب درخت گز و و موهاي آن از دم اسب تعبيه مي شوند .
(کوک و وسعت صدا ):
کمانچه ی امروزی دارای چهار سیم است و کوک (با نسبت فاصله ی سیم ها نسبت به یکدیگر ) در دستگاه های مختلف موسیقی ایران تفاوت می کند . معمول ترین کوک این است که سیم های اول و دوم نسبت به هم فاصله ی "چهارم" (یا پنجم) داشته ، سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول ، و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم باشد.
وسعت صدای کمانچه به ترتیب زیر است :
(از نت «لا» دو خط زیر خطوط حامل تا نت «می» سه خط بالای خطوط حامل )
باید توجه داشت که کلیه ی مطالب فوق در ارتباط با کمانچه ی مورد استفاده در تهران می باشد . در زیر به دو نمونه ی دیگر از انواع کمانچه اشاره می کنیم.
*کمانچه ي لرستان
قسمت تحتاني بدنه ي طنين کمانچه ي لرستان باز است و روي مسطح آن با پوست بزغاله پوشيده شده است. سه سيم دارد. گوشيها در اطراف محل نصبشان مستقّرند. چوب آرشه کاملاً صاف است. موهاي آرشه از دستگيره اي چرمي, که به دو گيره ي فلزي در محل گرفتن آرشه نصب اند, عبور مي کنند و به گيره ي فلزي ديگري در منتهي اليه قسمت فوقاني آن نصب مي شوند. انتهاي پايه ي فلزي در زير کاسه ي طنين ساز داراي لوله ي گرد فلزي است. با اشاره از اين لوله ي گرد فلزي است که ساز حين اجرا بر زمين گذارده مي شود. سيم بست ها, که روي پايه ي فلزي قرار دارند, دندانه اي شکل اند .
ابعاد :
قطر کاسه ي طنين 115 mm/ قسمت تحتاني باز کاسه ي طنين 120 mm / روي صاف کاسه ي طنين 90 mm
دسته تاشيطانک 330 mm / قطر دسته 115 mm / جايگاه نصب گوشيها 110 mm / در ازاي چوب آرشه 580 mm / در ازاي موهاي آرشه 440 mm / در ازاي پايه ي فلزي زير کاسه ي طنين 105 mm.
گوشيها سوک, سيخ يا گُري نام دارند. به پايه ي فلزي نيز سيخ مي گويند. غير از استثنائات فوق, کمانچه ي لرستان با کمانچه ي موسيقي سنتي ايران مشابه به نظر مي رسد .
نوازنده موقع اجرا با قرار دادن دستگيره ي چرمي آرشه در شست خود, موهاي آرشه را محکم و انعطاف ان را تنظيم مي کند .
*کمانچه ي شهر کرد :
قسمت تحتاني کاسه ي طنين کمانچه شهر کرد, مثل کمانچه ي لرستان, باز است. بر اين اساس کمانچه ي شهرکرد را مي توان نمونه ي ديگري از کمانچه ي لرستان به حساب آورد .
ابعاد: قطر کاسه ي طنين 135 mm / در ازاي پوست روي کاسه طنين 100 mm / قسمت تحتاني باز کاسه ي طنين 126 mm دسته 315 mm / جايگاه گوشيها 130 mm / انتها يجايگاه گوشيها 100 mm / ميله ي فلزي زير کاسه ي طنين 145 mm آرشه 575 mm.
خرک تقريباً در وسط پوست روي کاسه ي طنين قرار دارد. سيم بست به وسيله ي قلاب در انتهاي کاسه ي طنين و روي پايه ي فلزي محکم نصب شده است. دو انتهاي آرشه داراي رينگ فلزي کوچکي است . داخل هر يک از رينگ ها حلقه اي هست که موهاي آرشه را, با استفاده از تسمه ی چرمي کوتاهي در جوانب آن ها محکم نگه مي دارد. به پوست روي کاسه ي طنين ليسه, به قسمت تحتاني باز آن پُشت باز و به انتهاي جايگاه گوشيها تاج مي گويند .
کاسه ي طنين کمانچه از چوب درخت توت يا کُنار, دسته از چوب گردو و گوشيها از چوب زردآلو يا گردو ساخته مي شوند .
موهاي آرشه از دم اسب يا دم يابو هستند. کمانچه داراي چهار سيم فلزي است که در فاصله ي چهارم نسبت به هم کوک مي شوند .
به ملوديهايي که با کمانچه نواخته مي شوند موقوم مي گويند. تقريباً تعداد 300 موقوم در منطقه متداول است .
گر چه کمانچه در مراسم عروسي و ساير اعياد نواخته مي شود ولي در اصل ساز محفلي به شمار مي آيد .
(بزرگان):
روح ا... خالقی از دو نوازنده ی کمانچه ی دوران صفویه نام می برد . یکی میرزا محمد کمانچه ای و دیگری استاد معصوم کمانچه ای . به عقیده ی وی معروف ترین کمانچه نواز دوران ناصر الدین شاه قاجار خوشنواز و آقا مطلب بوده اند . از جمله دیگر نوازنده های مشهور عبارتند از:
اسماعیل خان ، موسی کاشی ، جواد خان قزوینی ، حسین خان اسماعیل زاده و باقر خان رامشگر .

موسیقی کلاسیک ایرانی – الازونیس        ترجمه ی : مهدی پور محمد
ساز شناسی : پرویز منصوری
سازهاي ايراني- محمد تقي مسعوديه