اکتاو

در این مطلب تصمیم گرفتم قدری کوتاه در مورد موسیقی مقامی کشورمان اطلاعاتی گردآوری کنم و در وبلاگ قرار دهم به امید اینکه علاوه بر مختصر بودن مفید واقع شود.

مقام چهار گاه  :

مقام چهار گاه از نظر علمی مهم ترین مقام ایران است . هم مانند شور و همایون پایین رونده است و هم مانند ماهور و اصفهان بالارونده است و در هر دو حالت محسوس دارد .
فواصل گام چهار گاه به ترتیب زیر می باشد :
75/0 پرده   25/1 پرده   5/0 پرده 1 پرده   75/0 پرده   25/1 پرده   5/0 پرده

ملاحظه می شود که دانگ های گام سه گاه برابر است و فاصله ی میان دو دانگ 1 پرده است .

مقام چهارگاه مانند شور ، سه گاه و نوا کاملا شرقی است و از نظر علمی دلایل زیر مهم تر است :

*(نکته) : این گام تمام خواص موسیقی ایرانی را دارد و در موسیقی غربی گامی با سه خصوصیت فوق نداریم .

مایه شناسی چهار گاه :

            درجه ی پنجم گام جدید ربع پرده بالا میرود . درجه ششم گام جدید ربع پرده پایین می آید  و درجه ی هفتم آن نیز نیم پرده بالا می رود .

           درجه ی پنجم گام اولیه ربع پرده پایین می آید ، درجه ی ششم آن ربع پرده بالا می رود و درجه ی هفتم آن نیز نیم پرده پایین می آید.

نتیجه : قاعده ی مایه شناسی دوازده مایه ی بالا به این صورت است که آخرین کرن و اولین سری "رو پایه" است و اگر از آن یک درجه پایین بیاییم به تونیک می رسیم ( البته این قاعده شامل چهار گاه "لا" که دو علامت ربع پرده ای مختلف دارد نمی شود .
فرود مخصوص چهارگاه  : از خواص آواز چهار گاه این است که در موقع شروع و فرود درجه ی "رونمایان" (ششم) حالت نمایان به خود می گیرد و روی تونیک خود حل می شود .

مقام راست پنجگاه :

گام راست پنجگاه با ماهور یکی است و تنها اختلاف جزئی تفاوت حالت و مد گری های آنهاست .
در راست پنجگاه پس از در آمد که فرود آن روی تونیک است وگاهی روی درجه ی دوم هم مختصری توقف می کند نغمات کوچکی نواخته می شودکه اغلب مختصر تفاوتی با پرده های اصلی آواز دارد . مثلا در زنگ شتر ، پروانه و نغمه ، درجه ی هفتم گام 5/0 پرده پایین می آید . در روح افزا و نیریز هم ، درجه ی هفتم 5/0 پرده و درجه ی سوم ربع پرده ، پایین میآید و بعد به مایه ی اصلی می رود .
راست پنجگاه از خود به جز چند گوشه مانند : مبرقع ، سپهر و ماوراء النهر حالت خاصی ندارد چون راست پنجگاه تغییر مقام بسیار دارد و هر قسمت آن حالت یکی از آوازها را نشان می دهد از این رو این دستگاه دارای تمام حالات و صفات آوازها ی دیگر نیز هست پس راهی است برای تغییر مقام به آوازهای دیگر .

مقام سه گاه :

مقام سه گاه گامی مستقل است و شباهتی به هیچ گامی ندارد . در این گام فواصل به ترتیب زیر می باشد :
پرده   75/0 پرده   75/0 پرده   پرده 75/0 پرده   75/0 پرده   پرده

ویژگی گام سه گاه :  نت شاهد سه گاه ، درجه ی سوم گام است و اهمیت این درجه در ملودی ( نغمه ها) بیش از تونیک است و تمام نغمه های سه گاه روی آن فرود می آیند وتونیک در سه گاه دارای اعتبار نیست . سوال این است که چرا گام سه گاه را از فاصله ی سوم شروع نمی کنیم که هم تونیک باشد و هم شاهد ؟ 
-  در سه گاه اگر تونیک نت شاهد باشد و گام از آنجا شروع شود گام نمایان طبیعی نخواهد داشت و پنجم گام "درست" 5/3 پرده ای نمی شود و از نظر علم هارمونی نمی توانیم گامی تشکیل دهیم که فاصله ی تونیک و نمایانش پنجم درست نباشد .
درجات مهم گام سه گاه عبارتند از : درجه ی 1(تونیک) ،  درجه ی سوم (شاهد) و  درجه ی پنجم (نمایان) که اهمیت سوم بیش از بقیه است .

مایه شناسی سه گاه :
اگر از گام پایه (مثلا سل سه گاه ) با فواصل پنجم درست بالا رویم مایه های سیزده گانه بدست می آید .
خواص مایه های سیزده گانه ی بدست آمده :

  
پس :  1) در کرن ها اولین کرن شاهد است (درجه ی سوم است)  ،   2 ) در سری ها آخرین سری شاهد است (درجه ی سوم است)

مقام شور:

مقام شور متداول ترین مقام موسیقی ایرانی است و خود علاوه برداشتن گامی ثابت چهار نوع اصلی آواز دارد .
الف) ابو عطا     ب) بیات ترک (بیات زند)     ج) افشاری     د) دشتی    

مایه شناسی مقام شور :
در هر گام که در مقام شور است اگر از نتی که علامت کرن یا سری دارد بدون توجه به علامت آن یک نت به سمت نت های بم برویم نام گام بدست می آید . توالی دیز ها و بمل ها مانند گام ماژور است .

 

نت شاهد وایست در گام شور یکی می باشد و هر دو درجه ی اول یا تونیک گام شور است .

انواع آواز های موجود در مقام شور :

 

(نکته) : گام بیات ترک مانند گام ماژوری است که فاصله ی هفتم آن ربع پرده پایین آمده است ولی با آن متفاوت است .

در افشاری درجات اول و سوم و پنجم خود گام افشاری ارزش دارد . آواز افشاری معمولا از درجه ی پنجم گام خود شروع می شود و این درجه چند بار خود را نشان می دهد ، سپس روی درجه ی سوم مکث می نماید و گاهی  زیاد هم در آنجا توقف نمی کند و روی درجه ی اول فرود می آید . در گام افشاری به مانند سه گاه اهمیت درجه ی سوم از درجه ی اول بیشتر است . فاصله ی ششم افشاری متغیر است و گاهی ربع پرده پایین می آید که علامت کرن آن همواره به صورت عرضی نمایش داده می شود .

گام دشتی را مانند شور میتوان نوشت ولی دو تفاوت با شور دارد :
الف) درجه ی پنجم آن دو حالت متفاوت دارد که در بالا شرح داده شد .
ب ) در شور اهمیت بر تونیک و سپس درجه ی چهارم است ولی در دشتی مهم ترین درجه نت شاهد (درجه ی پنجم شور مادر) است و پس از آن درجه ی سوم که روی آن توقف می کنیم و نت ایست است .

مقام ماهور :

مقام ماهور بدون هیچ اختلافی مانند گام ماژور است . نت تونیک وشاهد در گام ماهور یکی است که مثلا در گام دو ماهور (Do ماژور ) همان نت دو هم تونیک است و هم شاهد است . در ماهور پس از ایستادن روی تونیک با ملودی مخصوصی روی رو تونیک (درجه ی دوم ) توقف می کنند که در ماژور اروپایی ها این گونه نیست . البته در ماهور هم بالاخره به تونیک مراجعت می کنیم .

مایه شناسی ماهور :
مایه شناسی ماهور دقیقا مشابه مایه شناسی در گام های ماژور است یعنی بمل ما قبل آخر، تونیک است ( در توالی بمل ها ) و 5/0 پرده بالاتراز آخرین دیز هم تونیک گام های دیز دار است .

گوشه های مهم مقام ماهور :

1) شکسته             2) دلکش            3)عراق           4) راک      و   ....

1)شکسته : برای رفتن به شکسته ، درجه ی سوم ماهور را ربع پرده پایین می آوریم و سپس آواز روی درجات ششم ، پنجم و چهارم و سوم ماهور دور می زند و توقف روی فاصله ی پنجم ماهور (نمایان) است و سپس روی درجه ی سوم ماهور که ربع پرده پایین آمده . درجه ی هفتم ماهور هم اگر لازم باشد یک نیم پرده پایین می آید و در صورتی که درجه ی ششم را هم ربع پرده پایین بیاوریم شکسته تبدیل به افشاری می شود در موقع فرود نت هایی که تغییر کرده اند خصوصا فاصله ی سوم به حالت اول بر می گردد.

2) دلکش : برای رفتن به دلکش که خود قسمی از آواز شور است ، ماهور تغییر گام پیدا می کند به شوری که تونیک اش نمایان ماهور است . به عبارت ساده تر درجه ی 6 ماهور ربع پرده و درجه ی 7 نیم پرده پایین می آیند و درجه ی پنجم پاییه ی گوشه ی دلکش قرار می گیرد .

3.4) عراق و راک : نوت پایه ی عراق و راک با تونیک ماهور یکی است تنها تفاوت در این است که در عراق درجه ی سوم ماهور نیم پرده پایین می آید .
ولی در راک علاوه بر درجه ی سوم درجه ی ششم نیز  ربع پرده پایین می آید .

(نکته) : گام راک با اختلاف مختصری شبیه گام مینور است و مانند اصفهان و آواز همایون است
پس از عراق و راک که کمی از ماهور دور می شوند می توان به آواز اصفهان و یا همایون و یا به گام  مینور رفت .

مقام نوا :

نوا یکی از دستگاه های هفت گانه ی موسیقی ایران است ولی بعضی آن را از متعلقات شور می دانند و این را به جهت انطباق تونیک نوا بر زیر نمایان شور (درجه ی چهارم) می دانند . به عبارت ساده تر می توان درجه ی چهارم گام شور را پایه قرار داد و بوسیله ی آن گام نوا را ایجاد نمود .
در گام نوا درجات اول ، چهارم و ششم اهمیت دارند . یک قسم از فرودهای نوا روی درجه ی ششم و فرود های خاتمه روی درجه ی اول است و درجه ی چهارم هم حالت نمایان دارد . گام نوا پایین رونده است ؛ چون محسوس ندارد . پس ملودی های نوا اول روی درجه ی ششم توقف می کند و این نت درجه ی دوم  گام شوری است که نوا منطبق بر آن است یعنی همان درجه ای که نت شاهد ابوعطا و ایست افشاری است ؛ به همین جهت نغمات نوا به ابو عطا و افشاری هم شباهت دارد .

 

مقام همایون :

گام همایون با بالا بردن درجه ی سوم گام شور به اندازه ی نیم پرده تشکیل می شود . مثل گام شور پایین رونده است و درموقع صعود ، محسوس ندارد . درجه ی چهارم اهمیتش بیشتراز پنجم است و نمایان حقیقی محسوب می شود ولی درجه ی پنجم نیز به نوبه ی خود گاهی در فرودها استعمال می شود  . نوت ایست آن درجه ی هفتم است .

مایه شناسی همایون :
مایه شناسی همایون دقیقا مشابه شور است ، با این تفاوت که درجه ی سوم گام همایون نسبت به شور هم تونیک خود نیم پرده بالاتر است که البته این علامت به صورت عرضی نشان داده میشود پس در قطعه ای که علامات ترکیبی را پس از کلید داریم ،  باید ببینیم در طول قطعه درجه ی سوم گام قطعه عرضی ندارد .

تغییر مقام همایون :
چون مقام همایون به شور شباهت زیادی دارد ، رفتن از یکی به دیگری آسان است و تنها با نیم پرده پایین آوردن درجه ی سوم می توان وارد شور شد . چیزی که متداول است این است که پس از نواختن بیداد به وسیله ی ملودی کوچکی به نام عشاق وارد شور می شوند . این مدولاسیون از همایون به شور میباشد . برعکس ان انجام نمی شود .
تغییر مقام دیگر همایون به چهارگاه است  . وقتی آواز شوشتری را نواختند درجه ی ششم همایون را نیم پرده بالا می برند و درجه ی پنجم را هم ربع پرده پایین می آورند و به وسیله ی منصوری وارد چهارگاه می شوند.

متعلقات همایون :

متعلقات همایون یک آواز است  و آن هم آواز بیات اصفهان .

آواز اصفهان :  نزدیکترین گام به گام مینور است که از گام همایون مشتق می شود . به عبارت ساده تر اگر درجه ی چهارم گام همایون را پایه قرار دهیم گام جدید ایجاد شده بیات اصفهان است .
گام اصفهان مانند مینور بالارونده است چون محسوس دارد نمایان آن درجه ی پنجم است . دانگ های آن نا مساوی است . درجات مهم آن عبارتند از : درجه ی یکم که اصفهان از آن شروع و به آن خاتمه میابد ، درجه ی پنجم که نمایان است و دره ی ششم که برخی فرود ها روی آن است .

مایه شناسی اصفهان :  همانند همایون است . علائم ترکیبی در قطعه دقیقا مانند شور است . پس اگر قطعه ای علائم ترکیبی شور را دارا بود داخل قطعه را نگاه می کنیم ؛ اگر فاصله ی سوم علامت عرضی داشت پس همایون یا اصفهان است .
(گرچه اصفهان فاصله ی هفتم عرضی دارد ، ولی در نت نویسی معلوم نیست ) دقت روی فرود ها اصفهان و همایون را از هم تفکیک می کند .

تغییر مقام اصفهان :  شایع ترین همان شوری است ، که از آن مشتق شده است ولی باید توجه کرد که در تغییر مقام همایون به شور تونیک ها یکی بودند ولی در اصفهان تغییر مقام به شوری است که تونیک اش نمایان اصفهان است . ( چنانچه از همایون لا  به شور لا میرفتیم از اصفهان "ر" باید به شور لا برویم .) این تغییر مقام به وسیله ی گوشه ی عشاق قابل اجرا است و نتی که در این تغییر مقام عوض می شود ، محسوس اصفهان است که نیم پرده پایین می آید .